Πρόκειται για ένα κώνο που υψώνεται σχεδόν 700 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας και δηλώνει την ταυτότητα του νησιού:  Το νεότερο μεγάλο ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου. 

Το «ηφαίστειο» δεν είναι μόνο ο δημοφιλής για τους τουρίστες κρατήρας του Στέφανου, που δεσπόζει στο κέντρο του νησιού. Όλη η Νίσυρος είναι ένα μεγάλο ηφαιστειακό οικοδόμημα.  

Δεν υπάρχει ούτε μια πέτρα πάνω στο νησί που να μην οφείλει τη γέννησή της στην ηφαιστειακή δράση, ούτε ένα από τα εκατοντάδες στρώματα των πετρωμάτων που σχηματίζουν το νησί που να μην αποτέθηκε από κάποια από τις πολλές ηφαιστειακές εκρήξεις οι οποίες έλαβαν χώρα εδώ. 

Η μεγάλη ποικιλία της σύστασης και των μορφών των πετρωμάτων που οικοδομούν το νησί, οι εκτεταμένες και εύκολα προσβάσιμες φυσικές τομές, το θαυμάσιο κλίμα σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, καθιστούν τη Νίσυρο ένα υπαίθριο γεωλογικό μουσείο. 

Επιπλέον, η Νίσυρος είναι το μοναδικό ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου με τέτοια χαμηλή και υψηλή βλάστηση που φιλοξενεί πλούσια πανίδα, από ερπετά μέχρι αρπακτικά. Τα κρυστάλλινα γαλάζια νερά επιτρέπουν τη θέαση ενός πανέμορφου πλούσιου βυθού, τονίζοντας τη συνέχεια της ισορροπίας μεταξύ θαλάσσιου και χερσαίου χώρου. Με συνεχή κατοίκιση από την προϊστορική εποχή, φιλοξενεί δυσανάλογα υψηλό, σε σχέση με την έκτασή της, αριθμό σπουδαίων μνημείων πολιτισμού. 

Πρόκειται για ένα παράδεισο, όχι μόνο για τους γεωλόγους, αλλά για κάθε επισκέπτη  που σέβεται και αγαπά τη φύση, που προσπαθεί να διδαχθεί από την αιώνια σοφία της δράσης της για τη δική του απειροελάχιστη στιγμή ύπαρξης. 

Εδώ παρατίθεται αρχικά γενικού περιεχομένου πληροφόρηση για τη γεωλογία, τα πετρώματα, τη φύση και τον πολιτισμό της Νισύρου.  

Στη συνέχεια περιγράφονται σύντομα οι πιο ενδιαφέρουσες 11 διαδρομές του νησιού, με κύριο γνώμονα τη γεωλογία του χώρου.  

Για την ασφαλή περιήγησή σας είναι απαραίτητο να έχετε μαζί έναν χάρτη σε κλίμακα 1:10.000 της περιοχής, με τις σχετικές διαδρομές. Στον ίδιο τόπο μπορείτε επίσης να προμηθευτείτε τις διαδρομές σε ψηφιακή μορφή αρχείων για δορυφορική πυξίδα. 

Πριν ξεκινήσετε το περπάτημα κάθε διαδρομής, διαβάστε προσεκτικά τη σχετική πληροφόρηση, και ακολουθήστε τις οδηγίες του «Οδηγού συμπεριφοράς του περιπατητή» που επίσης βρίσκονται στον ίδιο δικτυακό τόπο. 

Μερικά από τα τμήματα των διαδρομών που απεικονίζονται και προτείνονται εδώ, κινούνται σε μη δημόσιους χώρους, κυρίως λόγω της μη καταλληλότητας τμημάτων των παλαιών μονοπατιών. Απαιτείται εκεί ο σεβασμός της ιδιοκτησίας του χώρου, η είσοδος και έξοδος χωρίς καμία ζημία σε τυχόν περίφραξη ή καλλιέργεια, και η ενημέρωση του ιδιοκτήτη αν βρίσκεται εκεί. 

Το ηφαίστειο, αφού αναδύεται από τη θάλασσα αρχίζει να οικοδομεί ένα χερσαίο κώνο. Στα επόμενα 100.000 χρόνια οικοδομείται από τη διαδοχή στρωμάτων τέφρας και λάβας ένας μεγάλος ηφαιστειακός κώνος πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Η διάμετρός του υπολογίζεται σε επτά (7) περίπου χιλιόμετρα και το μέγιστο ύψος του σε 700 μέτρα. (εικόνα Ο πρώτος χερσαίος κώνος του ηφαιστείου της Νισύρου)

Η πρώτη μεγάλη κατατροφική έκρηξη εκδηλώνεται στο νησί πριν περίπου 55.000 χρόνια. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα,  δισεκατομμύρια τόνοι λιωμένο πέτρωμα εκτοξεύονται στην ατμόσφαιρα παράγοντας τεράστιο όγκο ελαφρόπετρας και στάχτης. Η κορυφή του ηφαιστείου κατακρημνίζεται στο κενό που έχει δημιουργηθεί κάτω από το νησί λόγω της εκτόξευσης του μάγματος και δημιουργείται η πρώτη καλδέρα της Νισύρου.(εικόνα  Η πρώτη καλδέρα της Νισύρου, πριν 55.000 χρόνια)

Ένας μύθος που αποκαλύπτει ότι οι πρόγονοί μας γνώριζαν πως η Νίσυρος είναι ένα ηφαίστειο και ότι τα πετρώματά της είναι παρόμοια με αυτά της νοτιοδυτικής Κω. Γνώριζαν ή διαισθάνονταν επίσης ότι οι συχνοί τοπικοί σεισμοί είναι συνυφασμένοι με το μηχανισμό γένεσης του νησιού. Η εγκλωβισμένη ενέργεια του λιωμένου πετρώματος και του υπέρθερμου ατμού κάτω από τη Νίσυρο μετασωματώνεται στο γίγαντα Πολυβώτη, που στενάζει και τραντάζεται φυλακισμένος στα σπλάχνα της. 

Ιστορία - Πολιτισμός 

Η Νίσυρος έχει μια μακραίωνη ιστορία. Στο νησί έχουν καταγραφεί ίχνη νεολιθικής κατοίκισης από την 5η χιλιετία π.Χ., και η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται χωρίς διακοπή από τότε έως και σήμερα. Ιδιαίτερη άνθιση γνωρίζει το νησί τον 4ο π.Χ. αιώνα και τον 12ο-13ο αιώνα μ.Χ. Στο τέλος του 19ου αιώνα αριθμεί περίπου 5.000 κατοίκους. Από τότε αρχίζει η καθοδική πορεία. Η αγροτική παραγωγή, η αλιευτική και κτηνοτροφική δραστηριότητα δεν επαρκούν πλέον. Έτσι οι κάτοικοι στρέφονται προς τη μετανάστευση.  

Τα παλαιότερα ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας στον ευρύτερο χώρο είναι της νεολιθικής περιόδου, με υπολείμματα κατοίκισης στη νησίδα Γυαλί και σε ορισμένες θέσεις κυρίως στη βορειοδυτική Νίσυρο. 

Για τη Μινωική και Μυκηναϊκή παρουσία υπάρχουν αμυδρά ίχνη, με κερατόσχημα λαξεύματα, θραύσματα αγγείων και «κυκλώπεια» τείχη αυτών των πολιτισμών (βλέπε διαδρομή 2). 

Η προ-κλασική και κλασική περίοδος (10ος έως 4ος π.Χ. αιώνας) αντιπροσωπεύεται κυρίως με το περίφημο Παλαιόκαστρο, πλήθος γλυπτών και σπαραγμάτων αρχαίων ναών, και την κατοίκιση στην περιοχή του Άργους (βλέπε διαδρομή 4). 

Από την Ελληνιστική περίοδο διασώζονται ορισμένες επεκτάσεις και προσθέσεις σε κλασικά κτίσματα, καθώς και πλήθος «φρυκτωρίες» (πύργοι-φυλάκια), τόσο στη Νίσυρο όσο και στη νησίδα Πυργούσα, που παίρνει το όνομά της από αυτούς (βλέπε διαδρομή 11). 

Η Ρωμαϊκή περίοδος κατοίκισης άφησε γλυπτά και υπολείμματα λουτρών και δεξαμενών, λείψανα των οποίων σώζονται σήμερα έξω από τους Πάλους (βλέπε διαδρομή 8). 

Κατά τους πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους , χτίζονται πλήθος μεγάλες και μικρές εκκλησίες, τα ερείπια ορισμένων από τις οποίες διασώζονται. 

Από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα κυριαρχούν οι Λατίνοι, αρχικά οι Βενετοί και αργότερα οι Ιωαννίτες ιππότες, που οικοδομούν το ομώνυμο Κάστρο στο Μαντράκι και πλήθος άλλα οχυρωματικά έργα (βλέπε διαδρομή 4). 

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, η Νίσυρος είναι έρμαιο των επιδρομών πειρατών και Τούρκων, κατά το τέλος του 15ου αιώνα ερημώνει ολοκληρωτικά, και το 1522 υποτάσσεται στους Τούρκους, που την κατέχουν έως το 1912, όταν περνά στην Ιταλική κατοχή. Το ειδικό καθεστώς που παραχωρείται από τους Οθωμανούς στα Δωδεκάνησα, με δυνατή και δραστήρια τοπική αυτοδιοίκηση, επιτρέπει στη Νίσυρο να αναπτυχθεί σημαντικά αυτή την περίοδο. Πλήθος εκκλησιών αυτής της περιόδου μαρτυρούν σχετική ευμάρεια και έντονη κοινωνική ζωή (βλέπε διαδρομές 2 και 4) .  

Χλωρίδα - Πανίδα 

Η Νίσυρος βρίσκεται πάνω στον ανατολικό μεταναστευτικό διάδρομο για τα ασιατικά είδη πτηνών, τον σημαντικότερο δρόμο στην πορεία τους προς την Ελλάδα και την Μικρά Ασία. Λόγω του εύφορου ηφαιστειακού εδάφους της, η χλωρίδα είναι πολύ ανεπτυγμένη. 

Η καταγεγραμμένη παρουσία 450 ειδών χλωρίδας , 85 ειδών ορνιθοπανίδας 7 ειδών ερπετών καθώς και η παρουσία της φώκιας Monachus-monachus στις ακτές του νησιού αναδεικνύουν αυτό το νησί σε έναν τόπο που αξίζει ιδιαίτερης προστασίας και μελέτης. 

Η πυκνή θαμνώδης βλάστηση είναι ευχάριστο εμπόδιο που θα συναντήσει ο περιπατητής εκτός των μονοπατιών. Λόγω των πολλών δένδρων, η Νίσυρος  μπορεί να χαρακτηριστεί σαν το μοναδικό «πράσινο» ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου.  

Αντίστοιχου εύρους και ποικιλότητας με τη χλωρίδα είναι και η πανίδα που φιλοξενείται στο νησί. Επιπλέον, υπάρχουν πολλά ζώα ελεύθερης βοσκής, όπως κατσίκια, γουρούνια και αγελάδες.