Η γένεση και άνοδος του μάγματος προς την επιφάνεια της γης ευνοείται σε περιοχές οι οποίες είναι τεκτονικά διαταραγμένες. Από τον μαγματικό θάλαμο, φθάνει στην επιφάνεια μέσω των ηφαιστειακών αγωγών ή των φλεβών τροφοδοσίας, και καταλήγει στον ηφαιστειακό πόρο, συνήθως μια χοανοειδής κοιλότητα, τον κρατήρα. Στα διαστήματα μεταξύ των ηφαιστειακών εκρήξεων, το μόνο στοιχείο δραστηριότητας του ηφαιστείου είναι η εκπομπή ατμίδων, δηλαδή θερμών αερίων και ατμών από κοιλότητες του εδάφους.
Η ηφαιστειακή δράση κυμαίνεται μεταξύ δύο ακραίων τύπων: στον ένα τύπο το φτωχό σε αέρια μάγμα φθάνει στην επιφάνεια ήρεμα, και εκχύνεται από τον ηφαιστειακό πόρο δημιουργώντας ρεύματα λάβας όταν είναι λεπτόρρευστο ή θόλους λάβας όταν είναι παχύρρευστο. Στον άλλο τύπο το πλούσιο σε αέρια μάγμα τροφοδοτεί εκρήξεις. Τότε η λάβα εκτινάσσεται κατακερματισμένη από τον ηφαιστειακό πόρο, ως τέφρα. Η τέφρα ονομάζεται και πυροκλαστικό υλικό, ενώ το πιο λεπτόκοκκο κλάσμα της ονομάζεται ηφαιστειακή σποδός ή στάχτη.
Ορισμένα ηφαίστεια είναι ενεργά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως το ηφαίστειο Στρόμπολι, στα νησιά του Αιόλου, σε δράση τα τελευταία 3-4.000 χρόνια. Τα περισσότερα όμως ηφαίστεια, παρουσιάζουν μικρής διάρκειας επεισόδια, που διαρκούν από λίγες ημέρες έως λίγα χρόνια και μετά αδρανούν για δεκάδες, εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Το εν υπνώσει ή κοιμώμενο ηφαίστειο μπορεί να είναι τελείως ήσυχο ή μπορεί να εκπέμπει αέρια και ατμούς που προδίδουν την ενεργή κατάστασή του. Σήμερα θεωρούνται ως ενεργά τα ηφαίστεια που έδρασαν τα τελευταία 10.000 χρόνια και βρίσκονται σε τεκτονικά ενεργές περιοχές.
